Baden-Powell – najstarszy skaut

Harcerstwo jest ruchem społecznym, którego istotę funkcjonowania stanowi działalność wychowawcza na rzecz dzieci i młodzieży. Nie jest to jednak ruch powstały w Polsce. Zaczerpnięty został z założonego w Anglii w 1907 roku przez generała Roberta Baden-Powella, skautingu. Nazwa wywodzi się od słowa scout oznaczającego zwiadowcę. Znamienne w postawie skauta było połączenie doświadczeń wojennych młodych zwiadowców, z indiańsko – traperską tradycją życia wolnego człowieka w puszczy. Naczelnym hasłem bardzo charakterystycznym dla skautów był zwrot: „pierwszy kraj, potem ja”. R. Baden – Powell napisał w 1908 r. książkę - Scouting for boys – w której zamieścił cały sens swojej metody wychowawczej. Książka ta stanowi swoisty fenomen – „jest tak napisana, że jeśli ktoś nie zna skautingu i nie wie nic o nim, na czym polega, ale chce pracować z młodymi ludźmi, po jej lekturze może rozpocząć pracę”. Informacje o niej pojawiały się w prasie na całym świecie. Wraz z podróżującą młodzieżą docierała do kolejnych krajów. To właśnie na bazie tej książki rodził się w tych miejscach ruch harcerski. Tak było również w Polsce.

Zaczęło się we Lwowie

Za kolebkę polskiego skautingu uznaje się Lwów. To właśnie tam w 1909 roku polski żołnierz za karę niesubordynacji otrzymał zadanie przetłumaczenia książki „najstarszego skauta” - Scouting for boys. Odwlekanie jej wykonania zakończyło się wyrokiem sądowym skazującym go na 24-godzinny areszt domowy, zmuszający do wykonania kary. Żołnierzem tym był - wówczas 21 – letni - Andrzej Małkowski. Karę swą wykonał, jednak jak się później okazało tylko pozornie. Odkąd książkę tę otrzymał, stała się dla niego „ewangelią wszystkich cnót”. Upatrywał w tym ruchu nadzieję na odzyskanie niepodległości. Postanowił więc połączyć walkę o niepodległość Polski z ideą skautingu. Zamiast przetłumaczyć książkę, miał dostosować ją do polskich realiów. Dlatego też skauting typu polskiego nie był wiernym odzwierciedleniem swego pierwowzoru.

„Kto wie, czy właśnie skauting nie jest tą siłą, która rozsadzi strupieszałą skorupę dzisiejszego świata?”

26 lutego 1911 roku na zebraniu organizacji „Sokół-Macierz”, gdzie debatowano nad jego pomysłem, pytał zgromadzonych: „Kto wie, czy właśnie skauting nie jest tą siłą, która rozsadzi strupieszałą skorupę dzisiejszego świata?”. Swoim żarliwym nastawieniem tak przemówił do uczestników zebrania, że już 28 lutego 1911 roku Przewodnictwo Związku Sokolego zadecydowało o wprowadzeniu pierwszych drużyn do „Sokoła”. 20 marca tegoż roku rozpoczął się pierwszy kurs skautowy, którego słuchaczami byli członkowie „Zarzewia”, „Sokoła” i „Eleusis”– organizacji, które miały niebagatelny wpływ na ukształtowanie polskiej idei skautowej. 22 maja 1911 roku rozkazem Andrzeja Małkowskiego powołane zostały cztery drużyny: im. Tadeusza Kościuszki, im. Jana Karola Chodkiewicza, im. Emilii Plater i im. Ludwika Mierosławskiego . Uznaje się zatem rok 1911, za rok powstania polskiego skautingu.

Najstarszy po angielskim rodzimy skauting?

Istnieje jednak dokument świadczący, że harcerstwo zaczęło funkcjonować już dwa lata wcześniej, że Małkowski już w 1909 r. zaczął wprowadzać założenia skautingu do prowadzonych przez siebie drużyn „Zarzewia”. Mówi o tym Memoriał w sprawie ustalenia daty powstania harcerstwa w Polsce sugerujący, jakoby drużyny powstałe w 1911 roku były jedynie reorganizacją „Oddziałów Ćwiczebnych”, które powstały we Lwowie przy organizacjach zarzewiackich w 1909r. Jako dowód autor podaje fakt, że powołane wówczas drużyny otrzymały te same imiona, co wcześniejsze Oddziały Ćwiczebne, a ich drużynowi i skład także nie uległy zmianie. Nie było to zatem nowe drużyny, a raczej dawne tylko przemianowane i podporządkowane Komendzie Naczelnej Skautowej utworzonej przy „Sokole”. Okres funkcjonowania Oddziałów Ćwiczebnych określa się czasem tajnego skautingu. Jak wskazuje autor Memoriału przyjęcie roku 1909 za datę powstania harcerstwa dałby Polsce prawo do stwierdzenia, że posiada najstarszy po angielskim rodzimy skauting, który został jedynie uzupełniony obcym doświadczeniem.

Zdolni do poświęceń dla Ojczyzny, która kiedy do synów swych o pomoc zawoła, to znajdzie ich do walki dobrze przygotowanych

Harcerstwo szybko rozprzestrzeniło się po wszystkich trzech zaborach, a jego „motorem napędowym” był Andrzej Małkowski. Napisane przez niego arkusze pisma „Skaut” krążyły po zaborach i propagowały założenia nowopowstałego ruchu. Kształt harcerstwa był od samego początku kwestią sporną, ponieważ Tadeusz Strumiłło i Józef Kozielewski widzieli skauting tylko jako szkołę moralną dla młodzieży. Małkowski natomiast był zwolennikiem formy niepodległościowo–wojskowej. Wypracowano więc rozwiązanie kompromisowe. Twórcy ruchu określili podstawę jego działalności, jako wychowanie młodzieży na światłych obywateli, chętnych do pracy, zdolnych do poświęceń dla Ojczyzny, która kiedy „do synów swych o pomoc zawoła, to znajdzie ich do walki dobrze przygotowanych”. Ich celem było znalezienie najprostszego sposobu na wykorzenienie „naszych narodowych wad, a wyrobienia przymiotów: obowiązkowości, pracowitości, solidarności, woli i nieugiętości” .

Walka o pełnego człowieka

Powstanie ruchu harcerskiego w Polsce było formą sprzeciwu wobec pewnego stylu życia Polaków, ich cech, takich jak: skłonność do niezgody, zawiści, prywaty. A. Małkowski uważał, że to te przymioty zadecydowały o losie naszego narodu. Jego zdaniem, gdyby wśród Polaków więcej było ludzi dzielnych, prawych „nie płacilibyśmy olbrzymiego haraczu krwi polskiej pod postacią emigracji”. Miało więc być harcerstwo „walką o pełnego człowieka […] mocnego intelektem, uczuciem i wolą, przy tym sprawnego fizycznie”.

Braterstwo służby i świeżego powietrza

Ideologię ruchu opisał zwięźle i jasno artykuł autorstwa Stefana Mirowskiego wydany w roku 1943. Określa ją „braterstwem służby i świeżego powietrza”. Braterstwo to stosunek do drugiego człowieka realizowany w duchu etyki chrześcijańskiej. Za służbę natomiast uważa się podejście do większej liczby ludzi, czasem rozumianej jako naród, państwo, a innym razem całokształt ludzkości. Z kolei braterstwo służby to dla autora: „szczyty koleżeństwa, przyjaźni, karności i posłuszeństwa”. W braterstwie świeżego powietrza odnajdywał nade wszystko sposób na poznanie Stwórcy przez Jego stworzenie. Ale obejmowało ono także życie polowe, możliwość ukojenia nerwów i zdrowy wypoczynek.

Miłość Ojczyzny jest nakazem, który w swej duszy przynosimy na świat

Najważniejszą, nadrzędną wartością promowaną w harcerstwie, o której pisał jeszcze Andrzej Małkowski, był patriotyzm: „Miłość Ojczyzny jest nakazem, który w swej duszy przynosimy na świat i który pobudza nas do służby Ojczyźnie. Ojczyzna to nie to samo, co ziemia i społeczeństwo, i język, i zwyczaje, lubo i te czynniki mieszczą się w pojęciu Ojczyzny. Ojczyzna, którą my odczuwamy intuicyjnie, a którą poznajemy w bogactwie życia narodowego, w tradycji i historii, wymaga od nas spełnienia naszego obowiązku i służenia Jej celom”. Harcerstwo ma za zadanie dać Polsce takiego patriotę, który świadomy będzie, że „patriotyzm musi być czynny, nie może ograniczać się do wzruszeń podczas narodowych świąt i uroczystości”. U swych podstaw harcerstwo nierozerwalnie związane było z religijnością, która również miała być „czynna, aktywna, oparta na prawdziwej miłości Boga i bliźniego. Nie może być w niej ucieczki od życia i świata”. Taki ideał wychowawczy można ukształtować tylko w „oparciu o prawdy bezwzględne i wartości nieprzemijające”. Wychowanie to realizuje się metodami harcerskimi w myśl Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.

Ślubowanie

Tekst pierwszego ślubowania ukazał się w pierwszym numerze pisma „Skaut”. Zobowiązywało ono do wierności Ojczyźnie, gotowości do niesienia pomocy innym, a także posłuszeństwa Prawu Skautowemu. Prawo zamieszczone zostało w drugim numerze pisma, a mówiło ono o cechach, jakie muszą wyróżniać skauta. Były to: możliwość polegania na nim, jak na słowie Zawiszy, wierność Ojczyźnie, pożyteczność i obowiązek pomocy innym, przyjacielski stosunek do wszystkich ludzi i zwierząt, a braterski do każdego innego skauta, rycerskość, oszczędność, karność i posłuszeństwo, a także nie poddawanie się w najcięższym położeniu („Skaut śmieje się i gwiżdże w najcięższym nawet położeniu”).

Pełnić służbę Bogu i Polsce...

Prawo zostało uzupełnione - w listopadzie 1912 roku - o punkt następujący: „Skaut nie pije napojów alkoholowych, nie pali tytoniu i jest czysty w myśli, mowie, uczynkach”. Z kolei w roku 1919 w tekście ślubowania pojawia się sformułowanie „…pełnić służbę Bogu i Polsce”. Dlaczego tak późno? Ponieważ, choć wszyscy założyciele harcerstwa byli wierzącymi i praktykującymi katolikami, to A. Małkowski miał opory przed narzucaniem własnych przekonań religijnych wszystkim skautom. Faktem jest jednak, że regularnie prowadzał on swoją drużynę do kościoła i kończył ogniska modlitwą zainicjowaną przez księdza Kazimierza Lutosławskiego: „Wieczny odpoczynek racz dać, Panie, duszom braci naszych, którzy polegli w walkach o wolność, za wiarę i Ojczyznę lub którzy życiem swoim do jej budowy się przyczynili”.

Metoda harcerska

Harcerska metoda wychowawcza, to podstawowe środki, które w swym założeniu mają realizację harcerstwa. „Jest to osobny, kompletny i spójny system wychowawczy działający swoistymi metodami, a zmierzający do harmonijnego rozwoju fizycznego oraz uczuciowych i intelektualnych wartości duszy ludzkiej, przy równoczesnym wzmocnieniu woli”. Warto podkreślić, że to właśnie metoda stanowi istotę harcerstwa i decyduje o tym, czy dane zjawisko można nazwać Harcerstwem. Na zasady harcerskiej metody wychowawczej składają się: dobrowolność i świadomy stosunek do harcerstwa, jego poczynań; oddziaływanie od wewnątrz; oddziaływanie naturalne, oddziaływanie pozytywne; oddziaływanie pośrednie; wzajemność oddziaływania. Środkami służącymi do jej realizacji są: gra (harce); techniki harcerskie – sprawności harcerskie (indywidualne); współżycie z przyrodą; system zastępowy, stopnie harcerskie.

Wyszukiwanie zadań najtrudniejszych, a następnie wykonywanie ich z zapałem średniowiecznych rycerzy

W praktyce idee ruchu harcerskiego były realizowane na wiele sposobów. Począwszy od codziennej żmudnej pracy nad własnym charakterem, silną wolą. Sztuką było wyszukiwanie w różnego rodzaju pracach zadań najtrudniejszych, a następnie wykonywanie ich z „zapałem średniowiecznych rycerzy”. Harcerze byli wszędzie tam, gdzie byli potrzebni drugiemu człowiekowi. Przykładami takiego zachowania są: ustąpienie miejsca w tramwaju, w kolejce, w kościele, pomoc starszej osobie w przejściu przez śliską jezdnię, czytanie chorym książek, dzieciom bajek. Ważna w życiu harcerza była także nauka, na którą kładziono nacisk szczególny zarówno w szkole, jak i w drużynie. Ale harcerstwo to także obozy podczas których wędrując poznaje się Ojczyznę, a z gawęd Instruktorów opowiadanych przy ogniskach – Jej „starodawne dzieje”.

Ku zjednoczeniu

W 1914 r. nastąpiła konieczność wprowadzenia w życie syntezy harcerstwa: skauting plus niepodległość - rozpoczęła się walka o wolność. W czasie Pierwszej Wojny Światowej znaczna część starszej kadry opuszczając harcerstwo wstąpiła do wojska. Młodsi harcerze pełnili role łączników, sanitariuszy, zwiadowców. Walczyli m.in. w 5. pułku Legionów Polskich tworząc Harcerski Pluton Zwiadu, którego dowódcą był – przyszły przywódca Polskiego Państwa Podziemnego - Stefan Rowecki. Rok 1918 przyniósł - wyczekiwaną przez sto dwadzieścia trzy lata – wolność. W „przededniu” odzyskania niepodległości, w dniach 1-2 listopada, na Zjeździe w Lublinie, podjęta została decyzja jednocząca wszystkie drużyny działające na terenie trzech zaborów – liczące ok. 30 tys., młodzieży - w Związek Harcerstwa Polskiego.