Pierwsze miesiące niepodległości odrodzonej Polski nie były czasem spokojnym. Wprawdzie Wielka Wojna już się skończyła, jednak u granic kraju wciąż wiele się działo. Trwały walki i potyczki, powstania w Wielkopolsce i na Śląsku, wojna z Ukrainą, wreszcie wielomiesięczne boje z bolszewikami. W bojach tych uczestniczyły ogromne rzesze żołnierzy, którzy na polu walki dokonywali cudów męstwa, nieustraszoności i dzielności. Jednocześnie przy tak ogromnym wysiłku militarnym młoda armia polska początkowo nie miała żadnego odznaczenia, aby uhonorować żołnierzy, którzy wyróżnili się na polu bitwy. Dopiero 1 sierpnia 1919 roku Sejm przyjął ustawę, przywracającą Order Virtuti Militari, ustanowiony w 1792 roku i nadawany do okresu powstania listopadowego. Było to jednak odznaczenie elitarne, brakowało natomiast odznaczenia niższej kategorii, które mogło być przyznawane za mniej wybitne osiągnięcia.

W tej sytuacji niektórzy dowódcy przyznawali indywidualne odznaczenia żołnierzom, którzy wyróżnili się w walce, np. gen. Stanisław Listowski nadawał żołnierzom z Podlaskiej Dywizji odznaczenie „za męstwo”. Z kolei gen. broni Stanisław Szeptycki, dowódca Frontu Litewsko-Białoruskiego nadawał podległym sobie żołnierzom ozdobne dyplomy „Uznanie za Waleczność”. Jednocześnie potrzebę ustanowienia jakiegoś odznaczenia za wyróżniające się czyny zgłaszali do zwierzchnictwa dowódcy oddziałów frontowych. Ustanowienia stosowanego odznaczenia domagał się np. płk Marian Żegota-Januszajtis, dowódca 12 Dywizji Piechoty. Z kolei dowództwo 6 Armii w piśmie z 2 lipca 1920 roku donosiło: „Żołnierz nasz kocha się wprost w odznakach i dla nich gotów na najhazardowniejsze przedsięwzięcia. Już zwykła czerwona lub inna taśma na ramieniu, będąca dowodem otrzymanej w boju rany lub dłuższego przebywania na froncie, jest źródłem zadowolenia i pewności żołnierza, a zazdrości i chęci dorównania u innych. Żołnierz widząc, że za pracę, trudy i poświęcenia otrzyma widomą dla wszystkich nagrodę raźniej ruszy na front i tam nie poszczędzi trudów, by nagrodę otrzymać – przez co przyniesie większy pożytek armii i Ojczyźnie”.

Dziś przypada setna rocznica ustanowienia Krzyża Walecznych. To drugie tak ważne odznaczenie po Orderze Virtuti Militari #Wiktoria1920 #BolszewikaGoń #BitwaWarszawska https://t.co/LxZ3mtS2aS pic.twitter.com/NtLU0ry3B1

— polska_zbrojna (@Polska_Zbrojna) August 11, 2020

Krok za krokiem

Prace nad nowymi odznaczeniami powoli ruszyły. Już 14 lipca 1920 roku ustanowiono odznakę honorową „Za Rany i Kontuzje”, ciągle jednak brakowało odznaczenia za osiągnięcia bojowe. Jego projekt powstał dopiero pod koniec miesiąca. Inspirowano się przy tym w dużej mierze na Krzyżu Wojennym, nadawanym w armii francuskiej od 1915 roku. Zresztą właśnie na francuskich rozwiązaniach wzorowali się inicjatorzy ustanowienia podobnych odznaczeń również w armii belgijskiej i czechosłowackiej. Początkowo projektowanemu odznaczeniu nadano nazwę Krzyż Waleczności, szybko jednak ustabilizowała się postać Krzyż Walecznych. Dokument, regulujący wygląd i sposób nadawania nowego odznaczenia powstał na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku, po czym powędrował do zaopiniowania do naczelnego wodza. Gdy uzyskał on jego przychylność, rozpoczęła się droga legislacyjna. Ostatecznie Rada Obrony Państwa ustanowiła Krzyż Walecznych 11 sierpnia 1920 roku. Odbywało się to w wyjątkowo dramatycznych okolicznościach. Trwała wówczas wojna z bolszewikami, pod Warszawę docierały zagony bolszewickie, zbliżała się wielka bitwa, rozstrzygająca przebieg całej wojny.

W rozporządzeniu zamieszczonym w Dzienniku Ustaw zapisano: „Ustanawia się celem nagradzania czynów męstwa i odwagi wykazanych w boju odznakę bojową pod nazwą ‘Krzyż Walecznych’”. Dalsze zapisy precyzowały: „Krzyżem Walecznych może być ozdobiony czterokrotnie każdy oficer i każdy szeregowy armii czynnej, który wyróżnił się czynem męstwa i odwagi w boju. Żadnego odstępu czasu między czterokrotnym nadawaniem krzyża nie wymaga się. W wypadkach wyjątkowych na tej samej zasadzie Krzyż Walecznych przyznawać można również osobom cywilnym, współdziałającym z armią czynną”.

W uznaniu zasług

Ze względu na toczącą się wojnę prace nad dopracowaniem szczegółów nieco się opóźniły. Z tego względu dopiero 8 października opublikowano rozkaz nr 85 pozwalający na nadawanie Krzyża Walecznych. Był już jednak końcowy etap wojny polsko-bolszewickiej.

Inicjatorzy ustanowienia Krzyża Walecznych zakładali, że odznaczenie przyznawane będzie za zasługi w bojach o niepodległość Polski, tj. za udział w walkach toczących się od 1 listopada 1918 r. Dość jednak szybko rozszerzono zakres czasowy i zaczęto dekorować również tych żołnierzy, którzy odznaczyli się na polach bitew wcześniej, w okresie I wojny światowej, tj. bojowników Legionów Polskich, członków Polskiej Organizacji Wojskowej czy Legionu Puławskiego oraz polskich organizacji konspiracyjnych i paramilitarnych.

Krzyż Walecznych można było przyznawać wielokrotnie. Dla przykładu, gen. Władysław Sikorski otrzymał go trzykrotnie za jednym razem. Zachowany rozkaz nr 14 z 8 kwietnia 1921 roku poświadcza: „Za osobistą odwagę wykazaną na polu walki w bezpośrednim zetknięciu się z nieprzyjacielem nadaję gen. ppor. Władysławowi Sikorskiemu ‘Krzyż Walecznych’ po trzykroć: po raz pierwszy za zdobycie w dn. 11 I 1919 r. Bartatowa; po raz drugi za walki o utrzymanie Bartatowa, Mszany i Kamieniobrodu oraz doszczętne rozbicie grupy północnej ‘Klee’ w ciągu stycznia i lutego 1919 r.; po raz trzeci za zwycięskie odparcie ponawianych przez Rusinów zaciekłych ataków na linii Wreszczyca aż po dzień 19 III 1919 r., co umożliwiło Dowództwu Wschód przeprowadzenie zwycięskiej kontrofensywy”.

Przyznawanie Krzyża zakończono w sierpniu 1923 roku Później robiono jedynie niewielkie wyjątki, np. w 1924 roku odznaczono krzyżem 87 weteranów powstania styczniowego. W sumie w okresie międzywojennym przyznano około 60 000 Krzyży Walecznych (w liczbie tej mieszczą się także nadania wielokrotne oraz pośmiertne). Odznaczenie otrzymało ok. 1230 cudzoziemców, w tym oficerowie i żołnierze armii sprzymierzonych. Krzyżem udekorowano również miasto Płock oraz mogiłę ochotników z Ameryki, którzy wzięli udział w walkach o niepodległość Polaki.