TelewizjaRepublika.pl: Ostatnio w Sejmie dużo mówiło się o wściekłych małpach, ale także szlachetnych szympansach i podstępnych lemurach. Czy te gatunki rzeczywiście prezentują sobie takie akurat cechy

Dr hab. Tadeusz Kaleta, kierownik Katedry Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt SGGW, specjalizujący się w badaniu zachowań zwierząt: Porównywanie ludzi do małp ma bardzo długa tradycję w kolorycie politycznym, nawet cała ewolucja została sprowadzona do opozycji człowiek-małpa. Opinia o podstępnych lemurach wzięta jest chyba z filmu „Madagaskar”. Tak określać zwierząt nie można. Nie można oceniać ich w kategoriach etyczno-moralnych. Szympansy zwyczajne za to są mniej sympatyczne niż się wydaje, bo to jedyny gatunek poza człowiekiem, u którego opisano wybijanie jednej systematycznej grupy przez drugą. Wyglądają owszem sympatycznie, są bardzo inteligentne, natomiast jest to też zwierzę bardzo agresywne. Lemury raczej szczególnie agresywne nie są, co potwierdza przykład, że trzymane są w parkach np. w Anglii.

Należy jednak podkreślić, że taka skala nie może być przykładana do zwierzęcia. Z punktu widzenia biologa nie można mówić, że zwierzę jest szlachetne.

Czy można powiedzieć, że zwierzęta uprawiają coś na kształt polityki, jaką opanował człowiek?

- Tak, jest to widoczne u szympansów. Ich political behavior opisane zostało w zoo w Arnhem - w jaki sposób szympansy zmieniają koalicje, żeby obalić dominanta. W grupach naczelnych występują takie zachowania, że osobnik musi się odpowiednio ustawić i znać układ podporządkowania i dominacji, musi wiedzieć, na które osobniki trzeba uważać. Różne są jednak te układy, bo przykładowo u niektórych naczelnych dominuje całe potomstwo samicy dominującej. Opisywane są również przypadki, jak interweniuje strona trzecia i rozdziela walczących.

Trójpodział władzy?

Stronę prawną dyktuje jednak tutaj biologia i władza ustawodawcza zależy od dominanta. Władza wykonawcza jest różna, może to być dominująca grupa, para, albo pojedynczy dominant. Badana jest prymatologia u koczkodanów, makaków, gdzie panują bardzo złożone stosunki. Małpy kojarzymy jako zwierzęta poczciwe, a to dalekie od rzeczywistości. Mają zachowania, które mogą zaskakiwać w sposób negatywny. Przykładowo orangutany gwałcą, goryle popełniają często dzieciobójstwo – samce zabijają młode od innych samic. Dużo takich przypadków opisuje książka „Demoniczne samce”.

Czy istnieją w świecie zwierząt gatunki, w których decyduje pewna zbiorowość, a nie pojedyncze osobniki?

Znam takie grupy, gdzie nie ma wyraźnej hierarchii i występują one wśród niektórych gatunków zwierząt kopytnych. Następuje wśród nich wiele reakcji zbiorowych, gdzie nie ma określonej decyzji dominanta.

Czy występują u zwierząt jakieś inne zachowania, które możemy znać z naszych społeczności, także ze sceny politycznej?

U małp jest tak, że rewanżują się zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Jeśli osobnik uczynił pewną usługę, to może liczyć na polityczny rewanż, ale to samo nastąpi, gdy popełni jakąś czynność negatywną. Można przez to powiedzieć, że u małp jest pewne poczucie sprawiedliwości. Podobnie pewną sprawiedliwość obserwujemy u kapucynek - gdy podawano pokarm jednej, a drugiej nie, to dzieliły się pokarmem. Niektórzy uważają, że etyka i prawo opiera się na zachowaniach zwierzęcych, w szczególności naczelnych. Naczelne przykładowo inaczej odnoszą się do kalek zwierzęcych, wiedzą, że pewien osobnik czegoś nie może i traktują go ulgowo.

Polityka socjalna?

Coś takiego, ale tylko u niektórych gatunków, zbliżonych najbardziej do człowieka. Na pewno pomagają sobie i to jest fenomen. Pomoc wzajemna występują również u słoni, wśród których panuje matriarchat. Małpy jednak są człowiekowi najbliższe i najłatwiej różnego rodzaju podobieństwa stwierdzić.

Czy modele rządzenia zmieniają się w obrębie jednego gatunku? Czy konkretne gatunki mogą w określonych sytuacjach zmieniać model rządzenia np. z pojedynczego dominanta na dominującą grupę?

U małp jest to raczej stabilne. Najbardziej złożona struktura społeczna jest u szympansów, gdzie jest model fission-fusion, który polega na tym, że samice żyją w małych grupkach rodzinnych z młodymi, natomiast samce stanowią zwartą grupę chroniąca terytorium i panuje w niej określona hierarchia. System taki na ogół jest stabilny. U goryli istnieją np. struktury haremowe, gdzie dominantem jest silverback, czyli największy goryl w stadzie. U innych zwierząt struktury te mogą się jednak zmieniać w zależności od różnych czynników – wewnętrznych i zewnętrznych.

Rozmawiał Michał Dzierżak