W ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost przewozów kolejowych, zarówno pasażerskich, jak i towarowych. Nieodłącznym ryzykiem związanym z ruchem kolejowym jest zagrożenie pożarowe terenów sąsiadujących z liniami kolejowymi. Pożary przy liniach kolejowych powstają m.in. od iskier z układów wydechowych pojazdów spalinowych, podczas hamowania pociągów oraz iskrzenia na styku pantograf -  sieć trakcyjna elektrowozów, jak też na skutek zaprószenia ognia.

Z uwagi na fakt szybkiego wygaszania pożaru w przypadku występowania między linią kolejową, a terenem sąsiednim pasa ziemi pozbawionego materiałów palnych, sformułowano obowiązek urządzania i utrzymywania pasów przeciwpożarowych. Zgodnie z ustawą o transporcie kolejowym, na zarządców linii kolejowych nałożono obowiązki zapewnienia bezpieczeństwa przewozów, a także ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska. Odbywa się to w szczególności poprzez inwestycje i utrzymywanie infrastruktury kolejowej. Istotnym elementem tej infrastruktury są pasy przeciwpożarowe przy linach kolejowych. Przykładem skutków braku prawidłowo przygotowanych pasów przeciwpożarowych była katastrofa w 1992 r. w Kuźni Raciborskiej, w której pożar powstały przy linii kolejowej rozprzestrzenił się dalej i pochłonął ponad 9 tys. ha lasów.

Obowiązek urządzania i utrzymywania pasów przeciwpożarowych dotyczy czynnych linii kolejowych przebiegających przez lasy zaliczone do najwyższych, tj. do I lub II kategorii zagrożenia pożarowego. Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze wszystkie nadleśnictwa zaliczono do I kategorii zagrożenia.

Najważniejsze ustalenia kontroli

W ostatnich trzech latach istotnie zwiększyła się długości pasów przeciwpożarowych na terenie woj. lubuskiego - ze 197 km do prawie 542 km (z 30 do blisko 80 proc.) - wykonanych przez spółkę zarządzającą liniami kolejowymi, tj. PKP PKL S.A. Zakład Linii Kolejowych w Zielonej Górze.

Według stanu na koniec listopada 2019 r. nie urządzono jednak 20 proc. czyli 140 km ogólnej długości wymaganych pasów (681,8 km) o szerokości 4 m. Z ustaleń kontroli wynika, że realizację urządzania pasów przeciwpożarowych, zarządca linii kolejowych zaplanował z opóźnieniem. W efekcie w ostatnich latach (2017-2019) doszło do kumulacji prac, co spowodowało utrudnienia w ich prawidłowej realizacji.

Oględziny dwudziestu wybranych odcinków linii kolejowych przez kontrolerów NIK ujawniły, że urządzone pasy przeciwpożarowe nie były prawidłowo utrzymywane. Przede wszystkim nie zachowano zasady pełnej ich użyteczności przez cały rok. Z ustaleń kontroli wynika, że blisko połowa długości pasów przeciwpożarowych (prawie 267 km) pozostawała okresowo niezmineralizowana lub porastały je krzewy lub odrosty drzew. Część stwierdzonych nieprawidłowości dotyczyła pasów przy liniach kolejowych o istotnym znaczeniu dla państwa oraz przy liniach, po których przewożone były łatwopalne towary niebezpieczne, w tym ropa i produkty ropopochodne (benzyny, oleje napędowe), skroplone gazy techniczne (głównie LPG) oraz substancje toksyczne (metanol, formalina, kwas siarkowy).

Z kolei w wyniku kontroli zleconych Państwowej Straży Pożarnej przez NIK stwierdzono, że spośród 61 skontrolowanych odcinków pasów przeciwpożarowych zaledwie 10 było utrzymanych prawidłowo. PSP corocznie ujawniała nieprawidłowości w realizacji zadań dotyczących utrzymania pasów  przeciwpożarowych przez zarządcę linii kolejowych. Taki stan rzeczy stanowił zagrożenie dla lasów położonych przy liniach kolejowych. Według danych Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej w województwie lubuskim w latach 2017-2019 odnotowano 40 pożarów. Pożary objęły łączną powierzchnię 4,37 ha. Według Instytutu Badawczego Leśnictwa transport kolejowy odpowiadał za blisko 40 proc. proc. pożarów lasów państwowych przy liniach kolejowych.

Wnioski

Najwyższa Izba Kontroli wnosi o podjęcie działań, które pozwolą zapobiec nieprawidłowościom lub usprawnią realizację zadań dotyczących urządzania i utrzymania pasów przeciwpożarowych przy liniach kolejowych:

do Ministra Infrastruktury

• o wprowadzenie w ustawie o transporcie kolejowym (art. 57a ust. 1) odstępstwa dotyczącego wyłączenia obowiązku wykonywania pasów przeciwpożarowych w przypadkach szczególnie uzasadnionych (w szczególności warunkami środowiskowymi lub przyrodniczymi, jak np. skarpy, mokradła), analogicznie do odstępstw przewidzianych dla usytuowania drzew i krzewów;
• o rozważenie zmiany rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 7 sierpnia 2008 r. (§ 9 ust. 2) w sprawie wymagań w zakresie odległości i warunków, stanowiącego o posypywaniu bruzdy pasa przeciwpożarowego warstwą piasku o grubości od 0,01 m do 0,02 m. Zasadnym byłoby dopuszczenie możliwości zastosowania innych środków zastępczych, po ich uzgodnieniu z właściwym komendantem powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej. Z ustaleń kontroli NIK oraz rozeznania przeprowadzonego przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych na terenie jednostek Lasów Państwowych wynika, że przepis ten jest martwy.

do Zarządcy linii kolejowych, Zarząd PKP PLK S.A.

• o coroczne informowanie nadleśnictw oraz Państwowej Straży Pożarnej o czynnych liniach kolejowych, tj. o liniach po których prowadzony jest ruch kolejowy. Jest to niezbędne w celu minimalizacji ryzyka pożarowego, m.in. poprzez zaplanowanie odpowiednich leśnych działań gospodarczych oraz dokonywania przez komendantów wojewódzkich Państwowej Straży Pożarnych uzgodnień projektów planu urządzenia lasu;
• o zmodyfikowanie procedury Postępowania z projektem postanowienia na odstępstwo od wymagań w zakresie sytuowania drzew i krzewów w sąsiedztwie linii kolejowych w sposób uwzględniający realną ochronę drzew przed wycinką;
• o przekazywanie na bieżąco danych w zakresie urządzonych pasów przeciwpożarowych przy liniach kolejowych komendantom wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej.